Iruña-Veleia
 

Koordenatuak: 42°50′29.4″N 2°47′12.48″W (Mapa)

Veleiako eraikin erromatar baten hondakin zaharberrituak. Zisterna edo castellum aquae batenak izan daitezke.

Iruña-Veleia Arabako Iruña Oka udalerrian kokatutako aztarnategi historikoa da, lurralde historikoan dagoen garrantzitsuena, Erromatar Inperioaren garaikoa. Zadorra ibaiak sortzen duen bihurgune baten erdiko muinoan kokatzen da, ingurunearen baliabide topografikoak baliatuz, Arkitz deituriko herrixka indigenaren gainean, Tresponde eta Biloda herrien artean, Gasteiztik 11 kilometrora.

Eduki-taula

  [ezkutatu] 
  • 1 Aztarnategia
    • 1.1 Brontze eta Burdin Aroak (K. a. I. milurtekoa)
    • 1.2 Erromatar garaia (K. o. I-V. mendeak)
  • 2 2006ko ustezko aurkikuntzak
    • 2.1 XX. mendeko euskaraz idatzitako testuak
    • 2.2 Multzo epigrafikoa
  • 3 Erreferentziak
  • 4 Ikus, gainera
  • 5 Kanpo loturak
    • 5.1 Artikuluak
    • 5.2 Liburuak

Aztarnategia

Iruña-Veleiako aztarnategiak 1.500 urteko historia biltzen du.

Brontze eta Burdin Aroak (K. a. I. milurtekoa)

Iruña guneko lehen finkamendua Brontze Arokoa omen da, K. a. I. milurteko osoan hedatu zena. Topatutako etxeak laukizuzen eta zirkulu erakoak dira, gertuko Atxako herriskan aurkitutakoen antzerakoak. Erromatarren garai aurreko Zaldizkoaren estela da nabarmentzeko aurkikuntza.

Erromatar garaia (K. o. I-V. mendeak)

Iruña-Veleiako aztarnategiaren XIX. mendeko planoa,Lorenzo Prestamerok egina. «Mendoza» jartzen duen tokian,Tresponde dago egiaz; eta «TresPuentes» dioen lekuan, berriz, Billoda.

Iruña-Veleiak kokapen garrantzitsua eduki zuen Ab Asturica Burdigalam erromatar bidean. Horixe uste izan da, gutxienez, hiria Antoninoren Ibilbi-dekoVeleia zelakoan, horren froga irmorik topatu ez bada ere.

Erromatar oppiduma IV. mendekoak omen diren harresiez gotortua dago. 1.200 m. luze diren harresiek antzinako hiriaren zati bat ixten zuten, 11hekta-reako azalerakoa. Harresiak eraikitzeko lehenagoko beste eraikin batzuen osagaiak probestu ziren (zutabe-zatiak, esaterako).

Harresien xehetasuna, berrerabilitako koloma-fusteen zatiak erakusten dituena.

Iruñako aurkikuntzak XVI. mendean jada hasi ziren, 1585ean Arkaia doktoreak «hantxe aurkitutako estatuak» aipatu baitzituen. Urte hartan aurkitu zuen aztarnategia Diego Salvatierrak.

Aipatzekoak dira arrosa-leihodun mosaikoaren domusa eta Pompeya Valentinaren domusa.

2006ko ustezko

aurkikuntzak

Pertsona-izenak ez diren lehen euskarazko hitz idatziak, Antzinako Egiptokohistoriari buruzko hieroglifoak eta kalbarioaren irudikapenik zaharrena aurkitu zituztela zabaldu zuten 2006ko ekainaren 8an.[1] Susmo ugari sortu zen, ordu arte Antzinako Erromaz, Antzinako Egiptoz eta aitzineuskaraz jakinak ziren datuekin bat ez zetozelako eta «aurkikuntza» horiek guztiak kamerek erregistratu gabe egin zirelako, besteak beste.

Eliseo Gilek eta Idoia Filloyk zuzendutako indusketa taldeak hitzeman zuen 2006a bukatu baino lehen argitaratuko zuela txosten bat. Ez zuten hala egin, eta 2007ko abuztuan Gilek adierazi zuen txostena 2008ko urtarrilerako izango zutela; baina hil horretara iristean, Filloyk iragarri zuen 2009rako egingo zutela txostena. Bien bitartean, Eliseok eta Filloyk adituei ukatu egiten zieten ostrakak aztertzeko aukera; susmoak zabalduz zihoazen.[2]

2008aren bukaeran, Arabako Foru Aldundiko agintea Alderdi Popularrareneskuetatik EAJren eskuetara igaro zenean, erakunde horrek ikerketa sakona egitea agindu zuen azkenik, eta Administrazio publikoek gai gutxitan erakutsi duten bezainbesteko gardentasunez eman zuen ikerketa horien berri.[3]Aldundiak Iruña-Veleiako taldearekin adostuta izendatutako aditu batzordeak ondorioztatu zuen aurkikuntzak faltsuak zirela.[4] Arabako Foru Aldundiko Kulturako diputatu Lorena Lopez de Lacalleren esanetan, «Iberiar penintsulan sekula izan den iruzur arkeologikorik handiena» izan da.[5] Londresko University Collegeko irakasle Dominic Perringek adierazi du « ondo landutako iruzurra » dela. Aitzineuskarako epigrafian aditu gorenetakoa den Joakin Gorrotxategik idatzi du Iruña-Veleiakoa « iruzur arkeologikorik bitxiena eta, neurri batean, ikusgarriena » izan dela.[6]

XX. mendeko euskaraz idatzitako testuak

Iruña-Veleian XX. mendeko euskaraz idatzitako testuak agertu ziren, norbaitek erromatar garaikotzat mozorrotuak.[7] Euskarazko lehen hitz ez-onomastikoak (ez-pertsona-izenak) aurkitu omen ziren, etxe baten azpian topatu ere. Hondakinen artean, zeramikazko eltze zatiak aurkitu omen ziren, bertan euskarazko esaldi laburrak ageri zirela. Grafito izena hartzen dute. Hauek dira hasieran argitaratu zirenak[8] (alboan, grafia gaurkotuan):

  • URDINISAR - urdin izar (?)
  • ZURI URDINGORI - zuri, urdin, gor(r)i
  • EDANIANLO - edan, jan, lo
  • IANTAEDAN - jan ta edan
  • IAUN - jaun
  • GEURE ATAZUTAN - geure aita zutan (zugan)
  • IESUS IOSHE ATA TAMIRIAN AMA - Jesus, Joxe aita ta Mirian ama

2006an, oraindik datu asko falta zirela (izan ere, «aurkikuntza» horietan urratsak ez ziren ordena egokian egin: aurkitu-egiaztatu-iragarri egin beharrean, ohiko egiaztapen zientifikoak egin gabe aurkeztu zitzaizkion «aurkikuntzak» prentsari[9]), zenbait ikerlarik erromatar garaikoak zirela esan zuten, latindar alfabetoan idatziak baitaude. Oinarri ziren zeramika zatiak erromatar erako ceramica sigillata eltzeak ziren eta etxearen zimentazioa egiteko erabili omen ziren. Hori guztia aintzat hartuta, eta espektroskopia nuklearreko analitiketan oinarrituta (gero, adituek ikertzean, analitika horiek gainerako frogak bezain faltsuak direla jakin zen),[10] idazkunak III.etik VI. mendera bitartekoak izan zitezkeela adierazi zuten «aurkikuntzak» egin zituen taldeko kideek, 2006an.[11]

Hasierako unean, euskaltzaleen artean ilusio handia sortu zuen euskararen lekukotasun idatzi hain antzinakoak lortu izanak.[12] « Aurkikuntzak » plazaratu eta hilabete gutxira, EHUko hiru katedradunek (Joakin Gorrotxategi, Joseba Lakarra eta Juan Jose Larrea) lehen kritikak argitaratu zituzten.[10] Euskaltzale askorentzat, geroago etorriko zen iruzurraz jabetzearen desengainua, adituen txostenek bata bestearen atzetik «aurkikuntza» horien guztien oinarri eza agerian jartzean.[13]
Hala ere, aitzineuskaran, egiptologian edo Antzinako Erroman adituak diren zenbait espezialistek eta euskaltzalek zalantzan jartzen dute adituen lana, eta euskarazko idazkunak egiazkoak izatearen aukerari eusten diote oraindik[14] ; horretan nabarmendu dira Juan Martin Elexpuru[15] eta Hector Iglesias[16][17] hizkuntzalariak. Ostraka horien garaiko euskara ikertu duten euskalari horiek ez dituzte gai horretako eta grafologiako adituen ondorioak onartzen,
eta proba fisiko-kimikoak egitera dirua bideratzea galdatzen diete Administrazio publikoei, zeren-eta proba horiek idazkunen egiazkotasuna frogatzeko balio duten.[18]
Batera aurkitu ziren euskarazko, latinezko eta hieroglifikoetako idazkun horietan faltsukeria frogatuak dozenaka direlarik, euskarazko idazkunak iruzurretik « nola edo hala salbatzeko afan hori » izatearen arrazoia da —Euskaltzaindiko Azkue liburutegiko zuzendari Pruden Gartziaren iritziz (eta aintzineuskarako adituetako bat den Ricardo Gómez bat dator iritzi horrekin)[19]— aurkikuntza horien egiazkotasunaren defentsa « euskararen defentsa »-rekin identifikatzen dutela zenbaitek. « Baina bistan da posizio hori absurdua dela ; euskararen defentsak eskatzen duena da, hain juxtu ere, balizko faltsukeria honen salaketa garbi eta ozena. Eta hain zuzen ere horretan ari dira, euskararen eta euskaltzaleon zorionerako, bai Arabako Diputazioa, bai Euskal Herriko Unibertsitatea ».[20]

Euskararen lurralde eremuak historian izan duen bilakaerari dagokionez, nahiz eta ostraka horiek faltsuak diren, badira hainbat froga, garai hartan inguru horretan euskaraz egiten zutela (edo, zehazkiago, euskararen aurrekari zen hizkuntzaz egiten zutela) pentsarazten dutenak : halaxe erakusten du Iruña-Veleiatik 137 kilometrora dagoen Lerga herrian aurkitutako hilarriak (euskal izenak dakartza, latinezko testuan), bai eta Durruma nahiz Santikurutze Kanpezu aldean —gaur egungo Arabako lurretan, Iruña-Veleiatik 50 kilometrora— aurkitutako baskoi erako hilarriek ere.[18]

Multzo epigrafikoa

Pompeia Valentina etxean, I. mendean eraikia eta V. mende arte etengabe erabilia, multzo epigrafiko bat aurkitu omen zen, gela hertsi batean. Oihartzun handia izan zuen hedabideetan : « munduan parekorik ez duena », « erromatar garaiko garrantzitsuenetakoa » zela zioten. Hasierako une haietan ere, zenbait arkeologo eta euskaltzain mesfidati agertu ziren.[21] Ondorengo hauek aurkitu omen ziren, besteak beste :

  • 270 idazkun eta marrazki, ostraka zeramika zatietan eginak. Batzuek Egiptoko historiaren hainbat pasarte adierazten zuten, horietako zenbait idazkera hieroglifikoan. Ikertzaileen arabera, hieroglifiko horiek ere « anakronikoak » eta « faltsukeria » dira.[22]
  • Egiazkoa izan balitz mundua osoan aurkitutako kalbarioaren (Jesusen gurutziltzatzea) lehen irudikapen izango litzatekeena, hori ere faltsua adituen esanetan.[23]

Multzo epigrafiko honen garrantzia Pompeia, Erroma edo Vindolanda (Ingalaterra) aztarnategietan egindakoekin alderatu zuten ikerlari batzuek, espezialistek faltsutzat jo baino lehen.

Erreferentziak

  1. ↑ Estitxu Ugarte: « Veleiako arbelak, Ponpeiaren parean »,Berria, 2006-06-09.
  2. ↑ Haritz Rodriguez eta Martin Anso: « Destacados expertos discrepan abiertamente sobre los hallazgos de Iruña-Veleia», Gara, 2008-01-20.
  3. ↑ Adituen txostenak alava.net webgunean
  4. ↑ Edurne Begiristain: «Veleiako idazkunak "faltsuak" direla diote ikertzaileek », Berria, 2008-11-20.
  5. ↑ (Gaztelaniaz) Txema García Crespo: « La Diputación alavesa relega a Amelia Baldeón a un museo de segunda fila », El País, 2009-03-04.
  6. ↑ Alberto Barandiaran: « Iruzur bitxiena eta ikusgarriena »,Berria, 2012-11-30.
  7. ↑ Alberto Barandiaran: « Grafologoek ere ondorioztatu dute Veleiako euskarazko idazkunak modernoak direla », Berria, 2010-01-30.
  8. ↑ (Gaztelaniaz) « Los textos hallados en Iruña-Veleia están escritos "inequívocamente en euskera" », Gara, 2006-06-16.
  9. ↑ (Gaztelaniaz) Joseba Elola: «Iruña-Veleia, culebrón arqueológico », El País, 2008-12-06.
  10. ↑ a b Alberto Barandiaran: « Veleiako fisikariak ez du 'froga erabakigarriak' argitzerik lortu », Berria, 2009-10-29.
  11. ↑ (Gaztelaniaz) EFE agentzia: «Confirman la autenticidad de unos grafitos que contienen las primeras palabras en euskera»,El Mundo, 2006-11-24
  12. ↑ Aitziber Salinas : Andres Urrutia euskaltzainburuari eginiko elkarrizketa, Diario de Noticias de Álava, 2009-09-27.
  13. ↑ Alberto Barandiaran Amillano: Veleia afera, Elkar, 2010.
  14. ↑ SOS Iruña-Veleia webgunea, ostraketako euskarazko idazkunak egiazkoak izan daitezkeela dioten euskaltzaleen bilgunea.
  15. ↑ Juan Martin Elexpuru: Iruña-Veleia, gezurra ala egia?, Juan Martin Elexpururen bloga.
  16. ↑ Hector Iglesias: « XX. mendeko otoitzak Veleian ». Sustatun agertutako Hector Iglesiasen testuak eta erantzunak,Ikerketak.com blogean eskuragarri.
  17. ↑ Hector Iglesias: « 2009. urtean BERRIA egunkariak Hector IGLESIASi igorritako idatzizko galderei Baionako ikertzailearen idatzizko erantzun guztiak, beren osotasunean ».Ikerketak.com blogean eskuragarri.
  18. ↑ a b Alicia M. Canto: « La Arqueometría y la autenticidad de los óstraka de Iruña-Veleia », Terrae Antiqvae webgunea, 2008-12-21.
  19. ↑ Ricardo Gómez: « Iruña-Veleiako euskararen azterketaz-eta », FiloBlogia bloga, 2009-03-04.
  20. ↑ Pruden Gartzia: «Dozenaka faltsukeria», Berri-muinetik, 2009-02-23.
  21. ↑ « Erromatar garaiko aztarnarik garrantzitsuenetakoak aurkitu dituzte Veleian », Argia, 2006-06-09.
  22. ↑ « Veleia : disparateen zerrenda », Sustatu, 2008-11-20.
  23. ↑ « Iruña-Veleiako aurkikuntzak faltsuak direla baieztatu dute zientzialariek», EITB.com, 2008-11-20.

 
 



Créer un site
Créer un site